تابه‌حال تصور کرده‌اید که اگر مثلا اگر سوالات فیزیک را در کنکور پنج درصد بهتر جواب می‌دادیم رشته و دانشگاهی که پذیرفته شدید چه‌قدر تفاوت می‌کرد؟ در بسیاری مواقع ما تنها یک روی حوادث را نگاه می‌بینیم. یعنی چیزی را که رخ داده و مشاهده شده را می‌بینیم. چیزی را که تجربه نکرده‌ایم را نظر نمی‌آوریم. اما اگر آن روی سکه را هم ببینیم دید کلان‌تری نسبت به مسایل خواهیم داشت. کانترفکچوال کلمه‌ای است که برای تبیین علت و معلولی چنین وضعیتی استفاده می‌شود. کانترفکچوال را واقعیت ِمحقق نشده یا خلاف واقع ترجمه کرده‌اند. واقعیت ِمحقق نشده بیان می‌کند که اگر الف رخ نداده بود، ب رخ نمی‌داد. یک سری اقدامات و سیاست‌ها اجرا شده‌اند و نتایج هم روی زمین تجربه شده‌اند. اما عوامل متعدد دیگری هم می‌توانستند در کار باشند. وزن‌ این عوامل می‌توانست متفاوت باشد. تعداد بسیار زیادی اقدامات/سیاست‌ها/حوادث دیگر اتفاق نیفتاده‌اند که می‌توانستند رخ دهند.

مثلا فرض کنید می‌خواهیم سیاست قرنطینه برای کنترل کرونا را ارزیابی کنیم. می‌توانیم بگوییم اگر دولت چین استان ووهان را قرنطینه نکرده بود شدت و وسعت درگیری جهان با کروناویروس چطور می‌بود. می‌توان از نتایج کار و این که سه سال گذشته به همه ما سخت گذشته است انتقاد کنیم. اما آن روی سکه این است که ببینیم با وجود قرنطینه و واکسیناسیون عمومی، صدها هزار نفر در جهان بر اثر کرونا در گذشته‌اند. حال اگر اوکسیناسیون و قرنطینه اجرا نمی‌شد تلفات چه‌قدر بود. شاید در یک جهان موازی واکسیناسیون اجرا نمی‌شد و ده‌هاملیون‌ها نفر کشته می‌شدند.

 یا در مورد مسایل شخصی فرض کنیم کسی در انتقاد از وضعیتش می‌گوید که «پنج سال است کارمند فلان شرکت هستم و هنوز ماشین ندارم». این یک وضعیت ِرخ‌داده/تجربه شده/ مشاهده شده است. اما آن روی سکه این است که اگر این شخص پنج سال اخیر را در آن شرکت کار نمی‌کرد چه وضعیتی داشت؟ شاید بهتر بود و شاید بدتر.

پرسش‌ها بسیاری را می‌توان این‌گونه مطرح کرد: اگر کیش منطقه آزاد نبود وضعیت صادرات و واردات چه‌طور بود؟ اگر برجام نمی‌شد نرخ تورم و رشد اقتصادی چه‌طور بود؟ اگر ترامپ از برجام خارج نمی‌شد چه می‌شد؟ اگر تامین مالی مسکن مهر از طریق استقراض از بانک مرکزی تامین نمی‌شد وضعیت مسکن چطور بود؟ اگر کشور تحریم نبود وضعیت چطور بود؟ اگر فیلترینگ اینترنت اجرا نشده بود وضعیت چه بود؟ اگر مسیر راه آهن دوره رضاشاه از شهرهای متفاوتی گذشته بود وضعیت توسعه اقتصادی شهرهای در مسیر چه تفاوتی می‌کرد؟ اگر محمدعلی شاه از سلطنت خلع نمی‌شد تاریخ ما چه مسیری پیدا می‌کرد؟ یا مثلا اگر پدری با فرزندش بیشتر وقت می‌گذاشت تاثیرش بر مصرف مواد مخدر فرزندش چگونه بود؟

طبیعتا برخی از این مسایل را راحت‌تر می‌توان کمّی کرد و ساده‌تر وارد مدل‌های اماری و اقتصادی کرد و برخی را به دشواری. کم و زیاد شدن هر عاملی می‌تواند سناریوهای متعددی بسازد. اما به‌نظر می‌رسد توجه به این گزینه‌های جایگزین و اگاه‌تر بودن درباره این مسیرهای متفاوت می‌تواند دید جالبتر و واقع‌بینانه‌تر و منطقی‌تری به مسائل ایجاد کند.